مولانا جلال الدین محمد بلخی حدود هفتاد سال زندگی کرد و در طول این سال ها عارفان و افراد تاثیرگذار زیادی را ملاقات کرد. افراد برجسته ای مانند محقق ترمذی، شیخ عطار، کمال الدین عدیم، محی الدین عربی و... از هم صحبتان و رفیقان مولانا بوده اند. اما هیچ یک از آن ها تاثیر شمس تبریزی را بر روح و جان و قلب مولانا نداشته اند. در طول تاریخ داستان کامل شمس و مولانا را از زبان افراد گوناگون می توان شنید. قصه هایی که برخی از آن ها حقیقی و برخی داستان صرف بوده اند. باید توجه داشت که داستان های دروغین با داستان های حقیقی خلط نشوند.

چند نکته درمورد کلیات دیوان شمس و مولانا

دیوان شمس با نام های دیوان کبیر و کلیات شمس تبریزی و غزلیات شمس نیز مشهور شده است. خاندان مولانا به این دیوان «مولویه» می گفتند. اما به طور کلی از آنجایی که در بیشتر اشعار آن نام شمس تبریزی ذکر شده و از او سخن گفته شده است، به دیوان شمس شهرت پیدا کرده است. این کتاب تنها از غزل تشکیل نشده است و قالب های قطعه و قصیده را نیز در بر می گیرد. همچنین حکایت هایی در قالب غزل در این دیوان مشاهده می شود.

از مفاهیم و مضامین غزل های دیوان شمس مشخص است که مولانا به دلیل شور و اشتیاق و عشق وافری که نسبت به شمس داشته است، در غزل های خود به نام او اشاره می کند. بدیع الزمان فروزانفر، محقق مولانا شناس، در این مورد می گوید:«مولانا پیوسته چشم از سبب دوخته و به مسبب گماشته است». در حقیقت مولانا به دلیل تلقین شمس و الهام گرفتن از عشق او دیوان خود را «دیوان شمس» نام نهاده است.

البته لازم به ذکر است که مخاطب تمام غزل های او شمس تبریزی نیست. بعضی از آن ها به نام صلاح الدین زرکوب و حسام الدین چلبی است. این دو نفر از یاران با وفا و مریدان همیشگی مولانا جلال الدین بوده اند. البته تعداد اینگونه غزل ها به 100 هم نمی رسد. یکی از نکات مهم درمورد کلیات دیوان شمس و مولانا این است که به نسخه های خطی و چاپی آن ابیات بسیاری از شاعران دیگر راه یافته اند. اشعار شاعرانی از قبیل جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی، انوری، شمس الدین طبسی و دیگر شاعرانی که تخلصشان شمس بوده است مانند شمس مغربی و شمس مشرقی. بر اساس تحقیقات 27 غزل از بهاءالدین ولد، فرزند مولانا، در دیوان شمس نقل شده است.

مولانا علاوه بر شمس، تخلص های دیگری از جمله «خاموش»، «خموش»، «خمش» در این دیوان دارد. بیشتر غزل های این دیوان به زبان فارسی سروده شده اند و اشعار عربی و ملمعات در میان آن ها بسیار کم است. یکی دیگر از داستان های دروغین درمورد زندگی مولانا جلال الدین این است که از دوران صفویه به بعد برخی او را اهل تشیع می دانند؛ در حالی که اینطور نیست و بسیاری از عقاید اشعریت از مضمون اشعار او برداشت می شود. در اشعار این دیوان مضامینی نظیر بیان شوق و احساس عارف ناشی از بازگشتن به وطن اصلی خود، یعنی بارگاه باری تعالی، دیده می شوند. علاوه بر این بیشتر اشعار سروده شده در دیوان شمس جوششی اند؛ یعنی مولانا بدون اینکه قصد شاعری داشته باشد، آن ها را سروده است.

خرید دیوان شمس

اگر تصمیم دارید جهت خرید کتاب دیوان شمس اقدام کنید باید چند نکته مهم را در نظر بگیرید. اولین نکته مهم در این زمینه توجه به تصحیح این کتاب است. سعی کنید به جای خرید نسخه های بی نام و نشان که صرفا جنبه تزیینی دارند، نسخه هایی را تهیه کنید که مصحح نام آشنایی آن ها را تصحیح کرده است. از جمله تصحیح های خوب این کتاب می توان تصحیح بدیع الزمان فروزانفر و تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی را نام برد. چرا باید این موضوع برای شما مهم باشد؟ زیرا روش های تصحیح یک کتاب ممکن است متفاوت باشد و تبحر و دقت مصحح درواقع نشان دهنده اصالت ابیات آمده در کتاب است. به طور کلی می توان گفت کار اصلی مصحح این است که از میان ده ها نسخه خطی به جای مانده از کتاب، بنا بر اصول خاصی، ابیات اصیلی را که واقعا از سروده های شاعر هستند، انتخاب کند و با ترتیب و چیدمان درست به دست ما برساند تا شعر یا متنی که مطالعه می کنیم بیشترین شباهت را به همان نسخه اصلی خود شاعر یا نویسنده داشته باشد.

نکته حائز اهمیت دیگر در خرید کتاب اشعار مولانا این است که نمونه ای را انتخاب کنیم که چاپ خوبی داشته باشد. یعنی به دور از غلط های چاپی، مشکلات صفحه بندی و ایرادات نگارشی باشد. بدیهی است که اگر یک انتشارات مطمئن را انتخاب کنیم، نیازی به نگرانی درباره هیچ یک از مسائل ذکر شده نخواهد بود؛ زیرا نشرهای بزرگ معمولا در چند مرحله هر کتاب را از نظر محتوایی و صوری ویرایش می کنند؛ اما بعضی از نشرهای کمتر شناخته شده، ممکن است به دلیل برخی مسائل مالی و صرفه جویی در هزینه ها، این مراحل را حذف کنند. پس بهتر است برای خرید کتب نفیس به کتاب فروشی های آنلاین یا حضوری معتبر مراجعه کنیم و تا حد امکان از خرید نمونه های بازاری، خودداری کنیم.

به خاطر داشته باشیم که کتب نفیس درواقع میراث زبانی ایران عزیز ماست و باید در حفظ و انتقال درست آن کوشا باشیم. به همین دلیل است که اعتماد به نسخه های پرغلط نه تنها برای خودمان خوب نیست، بلکه اثرات مخرب دیگری نیز دارد.

مسئله دیگر در خرید کتاب دیوان شمس این است که شما باید حتما به صحافی کتاب توجه کنید. کتاب هایی مثل دیوان شمس که صفحات زیادی دارند، اگر به خوبی صحافی نشده باشند، به راحتی آسیب می بینند و محافظت از آن ها دشوار است. دقت کنید که شیرازه کتاب سالم باشد و کتاب به راحتی در همه صفحات باز شود. اگر کتابی که انتخاب کرده اید، این ویژگی را نداشت، بهتر است نمونه دیگری را برگزینید. البته صحافی خوب بر قیمت نهایی دیوان تاثیر می گذارد؛ اما این اثر چندان عمیق نیست که ارزش صرف نظر کردن از این موضوع را داشته باشد.

قیمت دیوان شمس

قیمت کتاب شمس تبریزی به عوامل گوناگونی بستگی دارد. این کتاب نیز مثل هر کتاب نفیس و ارزنده دیگری ممکن است در قطع ها، رنگ ها و انواع مختلفی به چاپ برسد. متداول ترین حالت چاپ دیوان شمس، چاپ آن در قطع های وزیری و رقعی و با کاغذ تحریر و جلد سخت است. دلیل استفاده از کاغذ تحریر در چاپ این کتاب معمولا این است که تعداد صفحات دیوان شمس بسیار زیاد است و این دیوان را می توان یکی از بزرگ ترین دفاتر شعر فارسی دانست. به همین علت استفاده از کاغذ گلاسه می تواند این کتاب را سنگین و چاپ آن را پر هزینه کند. البته می توان نمونه هایی را یافت که جنس صفحات آن ها از کاغذ گلاسه باشد و شما می توانید با توجه به سلیقه خود خرید کنید؛ اما معمولا قیمت کتاب دیوان شمس با کاغذ گلاسه بیشتر است.

علاوه بر این نوع جلد نیز در قیمت کتاب دیوان شمس موثر است. معمولا برای کتاب های نفیس از انواع جلد سخت مثل جلد گالینگور، جلد پارچه‌ ای، جلد چرمی و جلد لبه گردان استفاده می کنند که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند و به همین دلیل هر کدام با قیمت متفاوتی عرضه می شوند.

اینکه در خرید دیوان شمس مولانا چه نوع جلدی را انتخاب کنید تا حد زیادی بستگی به سلیقه و اولویت های شخصی شما دارد؛ اما به طور کلی بهتر است که کتابی را انتخاب کنید که جلد آن محکم باشد، به راحتی کثیف نشود و در برابر فشار مقاوم باشد. این نکته درباره اکثر کتاب هایی که صفحات زیادی دارند صادق است.

نکته نهایی در خرید کتاب اشعار مولانا

کتب نفیس فارسی معمولا با خط نستعلیق و همراه با شیوه های مختلف کتاب آرایی مثل نگارگری و تصویرپردازی به چاپ می رسند، اگر قصد دارید دیوان شمس را به عزیزان خود هدیه دهید، بهتر است نمونه هایی را انتخاب کنید که جنبه بصری هنری ارزشمندی نیز دارند. این نکته ارزش هدیه را بالاتر می برد و آن را در خاطر عزیزان شما به یاد ماندنی تر خواهد کرد.