شاهنامه‌ی فردوسی را یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آثار ادبیات حماسی جهان می‌دانند. بر طبق گفته‌ها، تنها منبعی که فردوسی برای سرودن اثر بزرگ خود، از آن استفاده کرده، شاهنامه ی ابومنصوری بوده است. سرودن شاهنامه از سال 367 هجری قمری به طور رسمی آغاز شد. فردوسی نسخه‌ی اول شاهنامه را در سال 384 هجری قمری و نسخه‌‌ی نهایی آن را در سال 400 هجری قمری به اتمام رسانید. در شمار تعداد بیت‌های شاهنامه نیز اختلاف وجود دارد. منابع مختلف ابیات شاهنامه را بین 50 تا 60 هزار بیت ذکر کرده‌اند. بیت‌های بیشماری که داستان پهلوانی‌ها و رشادت‌های اصیل ایرانی را به زیبایی روایت می کند.

قالب شعری شاهنامه

قالب شعری شاهنامه، مثنوی است. قالبی که برای سرودن اشعار طولانی که درون مایه‌ی داستانی و اساطیری دارند، بسیار مناسب است. در این قالب، قافیه‌ها در دو مصرع هر بیت یکسان بوده و قافیه هر بیت با بیت بعدی متفاوت می باشند. به این قالب شعری دوتا دوتا هم می‌گویند. فردوسی با بهره گیری از این قالب و تلفیق آن با سبک خراسانی به زیبایی داستان های طولانی شاهنامه را به تصویر کشیده است بدون آنکه اندکی خستگی ایجاد کند.

موضوعات شاهنامه

شاهنامه‌ی فردوسی، ماجرای رشادت‌های پهلوانان ایرانی است. رشادت‌هایی که گاهی با پیروزی همراه بود و گاهی به شکست می انجامید. داستان‌هایی که از زمان حکومت کیومرث‌ شاه تا شکست سلطنت ساسانی از سپاه اعراب را شامل می‌شود. در این اثر، روایت درگیری با خارجی ها، از هندیان و تورانیان در شرق گرفته تا رومیان و تازیان در غرب و جنوب غربی، همه و همه به زیبا ترین شکل ممکن به نمایش در آمده است. بجز سیر تاریخی داستان‌ها، روایت‌های مستقل زیادی نیز در شاهنامه وجود دارد که هر کدام به تنهایی به اندازه یک اثر ماندگار، مهم هستند.

 تقسیم بندی شاهنامه

تقسیم بندی شاهنامه به شیوه های مختلف انجام شده است. در مهم ترین نوع تقسیم بندی، شاهنامه را به سه دوره‌ی متفاوت تقسیم می‌کنند. دوره‌ی اساطیری (از زمان به قدرت رسیدن کیومرث شاه تا دوران سلطنت فریدون)، دوره‌ی پهلوانی (از قیام کاوه آهنگر تا کشته شدن رستم به دست برادرش شغاد) و دوره‌ی تاریخی (از پادشاهی بهمن تا فتح ایران به دست اعراب). در ادامه به طور کامل در ارتباط با این دوره‌ها صحبت خواهیم کرد.

دوره ی اساطیری :

 این دوران  با به قدرت رسیدن کیومرث شاه آغاز می‌شود. پیشرفت تمدن ایرانی در این زمان بسیار چشمگیر است. کشف آتش و پس از آن توانایی جدا کردن سنگ از آهن از دستاورد‌های این دوره‌ی مهم است. مردمان این دوران اغلب به ریسندگی و بافندگی و کشاورزی مشغول بودند. بیشتر جنگ‌های ایران در آن زمان، داخلی و از نوع افسانه‌ای بود. نبرد با دیوان و تلاش برای غلبه بر آن‌ها از بزرگ‌ترین مشکلات دوران اساطیری بوده است. داستان ضحاک مار دوش (نماد پلیدی در شاهنامه) از جمله داستان‌های مهم این بخش است. در انتهای دوره‌ی اساطیری، قیام کاوه‌ی آهنگر و اتحاد او با فریدون باعث از بین رفتن ضحاک می شود.

دوره ی پهلوانی :

بدون شک این دوره، مهم ترین بخش شاهنامه است. همانطور که از نامش پیداست، داستان‌های پهلوانان دلیر ایرانی بخش عمده‌ی این دوران را تشکیل می‌دهد. پهلوانانی مانند زال، رستم، طوس، بیژن، سهراب و بسیاری دیگر از آن‌ها متعلق به این دوران هستند. سیاوش فرزند کیکاووس به دست افراسیاب به قتل می‌رسد و رستم برای گرفتن انتقام خون به ناحق ریخته‌ی شده سیاوش راهی توران می شود. این اتفاق یکی از مهم‌ترین بخش‌های شاهنامه، یعنی جنگ‌های خونین میان ایران و توران را رقم می‌زند. همچنین بعد از ظهور آیین زردشتی و در دوران سلطنت گشتاسب شاه، اسفدیار به دست رستم به قتل می‌رسد. مرگ ناجوانمردانه‌ی رستم نیز از دیگر اتفاقات مهم دوره‌ی پهلوانی است. رستم به دست برادر خود شغاد کشته می‌شود. او با حفر چاهی برای برادرش او را به قتل می‌رساند. بعد از این اتفاق، سیستان به دست بهمن پسر اسفندیار ویران  می‌شود.با مرگ رستم دوران پر شکوه پهلوانی به پایان می‌رسد.

دوره‌ی تاریخی :

آغاز دوره‌ی تاریخی شاهنامه را آغاز سلطنت بهمن شاه می‌دانند. بعد از بهمن شاه به ترتیب، همای، داراب و فرزندش دارا بر تخت می‌نشینند. در دوران سلطنت دارا ( داریوش سوم) اسکندر مقدونی به ایران حمله می‌کند و بعد از کشتن پادشاه، بر تخت می‌نشیند.بعد از دوران سلطه‌ی اسکندر، اشکانیان و ساسانیان به قدرت رسیدند. ابیاتی از شاهنامه نیز به دوران حکومت این دو سلسله بر ایران می‌پردازد. سرانجام با روایت حمله‌ی اعراب به ایران و شکست سل‌له ی ساسانی از سپاه اسلام، سرایش شاهنامه نیز به پایان می‌رسد.