آشنایی با نفیسترین شاهنامه فرودسی: شاهنامه بایسنقری
شاهنامه بایسنقری، نفیسترین شاهنامه فردوسی و از شاهکارهای ادبی و هنری ایران است که در دوران تیموری نگاشته شده است. این نسخه نفیس شاهنامه فردوسی که به دستور بایسنقر میرزا، پسر شاهرخ تیموری و نوه امیر تیمور گورکانی در سال ۸۳۳ هجری قمری (۱۴۲۹ میلادی) تدوین شده است، نه تنها از نظر متنی بلکه از نظر هنری نیز ارزش فراوانی دارد. در این مقاله به بررسی ویژگیهای نفیسترین شاهنامه فردوسی، اهمیت تاریخی و فرهنگی آن و تأثیرات آن بر هنر کتابت و نگارگری ایران میپردازد.
پیشینه تاریخی و تولید شاهنامه بایسنقری
شاهنامه بایسنقری که در واقع نسخه مصور شاهنامه فردوسی است، در دوران تیموریان، یکی از دورههای اوج شکوفایی هنر و فرهنگ ایرانی، به وجود آمد. بایسنقر میرزا، که خود فردی دانشمند و هنردوست بود، با حمایت و سفارش وی، این نسخه نفیس شاهنامه تدوین شد. تیموریان، به ویژه شاهرخ و پسرانش، علاقه خاصی به هنرهای مختلف از جمله خوشنویسی، نگارگری و تذهیب داشتند. این علاقه و حمایت از هنر و فرهنگ باعث شد که کتابخانههای بزرگی در این دوران شکل بگیرند و آثار برجستهای همچون شاهنامه بایسنقری تولید شوند.
ویژگیهای هنری شاهنامه بایسنقری
شاهنامه بایسنقری از نظر هنری یک شاهکار است. این نسخه شامل ۲۲ نگاره زیبا و بینظیر است که هر کدام از آنها با دقت و ظرافت خاصی به تصویر کشیده شدهاند. این نگارهها که به سبک هرات نگارگری شدهاند، نمونهای از اوج هنر نگارگری دوران تیموری هستند. رنگهای استفاده شده در این نگارهها، ترکیببندیهای دقیق و توجه به جزئیات، همگی نشاندهنده مهارت و خلاقیت هنرمندان این دوره است.
در این نگارهها، نوآوری و خلاقیت به چشم میخورد و در آن الهامهایی از نقاشی به شیوه جنید و مکتب شیراز نیز یافت میشود.
نفیسترین شاهنامه فردوسی، یعنی شاهنامه بایسنقری، به خط جعفر تبریزی بایسنقری نوشته شد و 22 نگارهی موجود در کتاب توسط نگارگرانی چون: مولانا خلیل نگاشته شده است. وظیفه صحافی و تجلید کتاب شاهنامه بایسنقری نیز را قوامالدین انجام داده است.
متن این شاهنامه نیز با خطی خوش و زیبا نوشته شده است. خوشنویسی در دوران تیموریان به اوج خود رسید و شاهنامه بایسنقری یکی از بهترین نمونههای این هنر است. استفاده از خط نستعلیق در نگارش این نسخه، که در آن زمان تازه به کمال رسیده بود، به این شاهنامه زیبایی خاصی بخشیده است.
بیشتر بخوانید: خرید هدیه نفیس برای مدیران
اهمیت فرهنگی و تاریخی شاهنامه بایسنقری
شاهنامه بایسنقری نه تنها به دلیل ویژگیهای هنری خود بلکه به خاطر اهمیت تاریخی و فرهنگیاش نیز ارزشمند است. این نسخه از شاهنامه یکی از قدیمیترین و کاملترین نسخههای موجود از این اثر فردوسی است و به عنوان یکی از منابع مهم برای مطالعه و تحقیق درباره شاهنامه و دوران تیموریان محسوب میشود.
علاوه بر این، شاهنامه بایسنقری نشاندهنده ارتباط نزدیک میان هنر و فرهنگ ایرانی با حکومتهای مختلف است. تیموریان به عنوان یک دودمان غیر ایرانی، از هنر و فرهنگ ایرانی به عنوان ابزاری برای مشروعیتبخشی به حکومت خود استفاده کردند. شاهنامه فردوسی که نمادی از هویت و فرهنگ ایرانی است، در دوران تیموریان مورد توجه ویژه قرار گرفت و نسخههایی همچون شاهنامه بایسنقری به عنوان نشانهای از این توجه تولید شدند.
مورخان اعتقاد دارند که بایسنقر، شاهزادهای باقدرت، فعال و اهل فرهنگ و هنر بوده است. بایسنقر فرزند شاهرخ است و شاهرخ دو پسر دیگر به نامهای ابراهیم میرزا و الغ بیگ نیز داشت که رصدخانه سمرقند را ساخت. بایسنقر با اینکه به عنوان جانشین و ولیعهد شاهرخ شاه انتخاب نشده بود، اما تاریخنویسان از او با عناوینی چون سلطان، غیاثالدین و الدنیا، و غیاثالسلطنه یاد کردهاند.
بایسنقر که در واقع عامل طراحی و خلق اثری چون نفیسترین شاهنامه فردوسی است، کتابخانه سلطنتی هرات را نیز تاسیس کرد و به گردآوری نسخ کتاب نفیس فراوانی از کتابهای باارزش و کمیاب، صرف کرد. او محل امنی برای گردهمایی هنرمندان و اهل ادب و فرهنگ فراهم ساخت. از مهمترین آثاری که برای بایسنقر و به سفارش او در کتابخانه هرات نگارگری و نگاشته شد، به موارد زیر میتوان اشاره کرد:
· نسخه خطی طبقات ناصری منهاج سراج
· نسخه خطی گلچین
· نسخه خطی تاج المآثر فی التاریخ
· نسخه خطی گلستان سعدی
· نسخه خطی کلیله و دمنه
· نسخه خطی ترجمه تاریخ طبری
· نسخه خطی و نفیس شاهنامه فردوسی
· نسخه خطی تاریخ جهانگشای جوینی
محل نگهداری و وضعیت کنونی شاهنامه بایسنقری
شاهنامه بایسنقری هماکنون در کاخ موزه گلستان در تهران نگهداری میشود. این نسخه نفیس شاهنامه به دلیل ارزش هنری و تاریخی خود، یکی از مهمترین آثار موجود در این موزه است. در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی، این شاهنامه در برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شد که نشاندهنده اهمیت جهانی این اثر است. این ثبت، گامی مهم در جهت حفظ و معرفی این شاهکار هنری به جهان بوده است.
در وضعیت کنونی، شاهنامه بایسنقری به دلیل کهنگی و آسیبهایی که در طول زمان به آن وارد شده، نیازمند مراقبت و حفاظت ویژهای است. تلاشهایی برای مرمت و نگهداری این نسخه در حال انجام است تا این گنجینه ارزشمند برای نسلهای آینده حفظ شود.
تأثیر شاهنامه بایسنقری بر هنر کتابت و نگارگری ایران
شاهنامه بایسنقری تأثیر زیادی بر هنر کتابت و نگارگری ایران داشته است. این اثر به عنوان یک الگو برای نسخههای بعدی شاهنامه و دیگر آثار ادبی و هنری مورد استفاده قرار گرفته است. هنرمندان دورههای بعدی با الهام از نگارهها و سبک هنری شاهنامه بایسنقری، آثار برجستهای خلق کردهاند که به توسعه و تکامل هنر نگارگری ایرانی کمک کرده است.
همچنین، استفاده از خط نستعلیق در این شاهنامه به ترویج و گسترش این خط در هنر خوشنویسی ایران کمک کرده است. خط نستعلیق که به عنوان «عروس خطوط اسلامی» شناخته میشود، در دوره تیموریان به اوج خود رسید و شاهنامه بایسنقری یکی از بهترین نمونههای آن است.
سخن آخر
شاهنامه بایسنقری یکی از مهمترین و ارزشمندترین نسخههای شاهنامه فردوسی است که نه تنها از نظر متنی بلکه از نظر هنری نیز جایگاه ویژهای دارد. این اثر که در دوران تیموریان و به دستور بایسنقر میرزا تهیه شده، نمونهای از اوج هنر کتابت و نگارگری ایران در آن دوره است. اهمیت تاریخی و فرهنگی نفیسترین شاهنامه فردوسی، همراه با تأثیرات آن بر هنرهای مختلف، باعث شده که این اثر به عنوان یکی از گنجینههای هنری ایران شناخته شود و در حافظه جهانی یونسکو ثبت گردد. حفاظت و نگهداری از این شاهکار هنری برای حفظ میراث فرهنگی ایران از اهمیت ویژهای برخوردار است.
کالای نفیس، به عنوان مرکز عرضه انواع کتب نفیس، نسخههای مصور و نفیسی از شاهنامه را چاپ میکند و به فروش میرساند.
