اشعار معروف حافظ و نکات برجسته زندگانی او
خواجه شمس الدین محمد، ملقب به حافظ شیرازی را علاوه بر اهل ذوق و ادب، اکثر فارسی زبانان ایران و سراسر دنیا می شناسد. شهرت حافظ و غزلیات مشهور او گوش آفاق را پر نموده و حتی خود او در روزگار حیاتش نیز بر این امر واقف بود و بار ها این موضوع را در میان اشعارش آورده است:
«غزل گفتی و در سفتی بیا و خوش بخوان حافظ
که بر نظم تو افشاند فلک عقد ثریا را»
در این شعر خواجه شهرت خود را تا به آن حد می داند که ستاره پروین را هدیه و بخشش آسمان بر غزلیات گوشنواز خود برشمرده است. در اشعار حافظ گاهی یادی از شاهنامه فردوسی و جمشید پادشاه پیشدادی نیز رفته است. در این مقاله به اشعار معروف حافظ پرداخته و نقاط تیره و مبهم زندگانی این شاعر پر آوازه پارسی گوی را روشن تر می سازیم.
مروری بر زندگانی حافظ
بنابر روایت زندگینامه حافظ، شاعر مشهور قرن هشتم در سال 727 به دنیا آمده و زندگانی پر فراز و نشیبی داشته است، در عصر خفقان و آشوب مغول می زیسته است، حافظ را غزل سرای بی سابقه این قرن دانسته اند که برای اولین شور عاشقانه غزل را با مهر عارفانه در هم آمیخت.
با مراجعه به اشعار معروف حافظ، متوجه می شویم وی در دوره ای متفاوت زیسته است: اول در دوران زندگی شاه شجاع که دوران رفاه و فراوانی نعمت بوده و دوران دوم که دوران شاه امیر مبارزالدین محمد، و حافظ در این دوران در خفقان شدید سیاسی، اجتماعی و … می زیسته و از دوران سلطنت شاه شجاع با حسرت و افسوس یاد می کرده است. حافظ امیر مبارز الدین را در اشعارش محتسب می نامد.
«مِی خور که شیخ و حافظ و مفتی و محتسب
چون نیک بنگری همه تزویر می کنند»
یا با اشاره به خفقان دوران امیر مبارز الدین حافظ به نبود آزادی اجتماعی در این دوران اشاره می کند:
در میخانه ببستند، خدایا مپسند
که در خانه تزویر و ریا بگشایند
اکثر سالهای زندگانی شیخ شیرازی در شیراز و در کنار آب رکن آباد و گلگشت مصلی سپری شده بآآآو حافظ این نکته را در اشعارش به کرات آورده است، عمر حافظ در این تناقض و دو گانگی می گذرد، باقی زندگانی او نیز در حوادث معمولی زندگانی، سپری می شود.
سرانجام حافظ پس از عمری غزل سرایی و تلاوت قرآن و خواندن اشعارش در مجالس به آواز خوش و مبارزه با دورویی و فساد سر انجام در سال 792 در می گذرد و در شهر محبوبش یعنی شیراز به خاک سپرده می شود.
آرامگاه وی محل آمد و شد عاشقان و دوستداران او، در حافظیه شیراز یا همان گلگشت مصلی سابق است.
مضامین اشعار حافظ
دیوان حافظ، عمدتا غزلیات او را در بر می گیرد؛ البته چند رباعی، قصیده و قطعه نیز در میان آن ها به چشم می خورد.
اشعار معروف حافظ، به ویژه غزلیات او عمدتا مضامین مختلفی را در بر میگیرد ولی مضمون های غالب آن، عشق و اجتماع و عرفان است. در میان اشعار او اشاراتی به لیلی و مجنون نظامی شده است.
به طور کلی اشعار حافظ بیشتر به نبود آزادی اجتماعی، عشق به معشوق زمینی و آسمانی و مسائل عرفانی و نقش آسمان در زندگی انسان زمینی می پردازد.
در ادامه زیبا ترین اشعار و اشعار معروف حافظ را می آوریم.
اشعار معروف حافظ
از جمله اشعار معروف حافظ و از زیباترین غزلیات او، اولین غزل اوست:
الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها.
این شعر سویه عرفانی دارد ولی از طرفی عاشقانه نیز است و مصرع عربی بیت اول را به یزید
خلیفه اموی نسبت داده اند و گویند حافظ این مصرع را به عنوان تضمین در شعر خود آورده است.
از دیگر اشعار معروف حافظ غزل گفتم غم تو دارم است که به زیباترین شکل ممکن، جدال شیرین و دلنشین میان عاشق و معشوق را به تصویر در می آورد:
«گفتم غم تو دارم گفتا غمت سرآید
گفتم که ماه من شو گفتا اگر بر آید…»
و این روند اظهار نیاز معشوق و حاضر جوابی عاشق تا مصرع آخر شعر ادامه دارد.
غزل یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور که به ایجاد امید تلاش می کند، و انسانها را به اغتنام فرصت ها تشویق می کند، نیز از اشعار معروف خواجه شیرازی است.
«یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور
کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور….
دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نرفت
دائما یکسان نباشد حال دوران غم مخور»
شعر دیگری که می خواهیم آن را در دایر اشعار معروف حافظ بگنجانیم، غزل ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد است که به پیامبر گرامی اسلام اشاره دارد:
«ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد
دل رمیده ما را انیس و مونس شد
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت
به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد»
حافظ شعری دارد با مطلع دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند که این شعر نیز از پر آوازه ترین اشعار اوست.
«دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
بیخود از شعشعه پرتو ذاتم کردند
باده از جام تجلی صفاتم دادند
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی
آن شب قدر که این تازه براتم دادند»
ویژگی های شاخص اشعار حافظ
۱/ استفاده از زبان کنایه آمیز و رمز آلود
اشعار حافظ به طور کلی رمز آلود و کنایه آمیز هستند. او در بسیاری از اشعار خود از استعارات، کنایات و نماد ها استفاده می کند تا معانی عمیق تری را به خواننده منتقل کند. این ویژگی باعث می شود که هر خواننده ای با توجه به شرایط و درک خود، به لایه‌های مختلف معنا دست پیدا کند.
۲/ نقد اجتماعی و سیاسی در پس پرده
حافظ در بسیاری از اشعار خود به نقد اجتماعی و سیاسی می پردازد. او به طور غیر مستقیم فساد دربار، بی عدالتی ها و رفتار های نادرست حکومت ها را مورد انتقاد قرار می دهد. این نقد ها در قالب استعاره ها و رمز ها بیان می شوند، به طوری که در زمان خود، اغلب مردم از معنا و پیام های اجتماعی حافظ آگاه می شدند، اما این پیام ها برای کسانی که نمی خواستند مستقیم به قدرت ها حمله کنند، پنهان باقی می ماند.
۳/ شفافیت و صداقت در بیان احساسات
حافظ در بسیاری از غزل ها، صداقت و شفافیت را در بیان احساسات خود نشان می دهد. او بدون هیچ گونه پیچیدگی یا تصنع، احساسات خود را به شیوه ای زیبا و آرمان گرایانه به راحتی در اشعارش بیان می کند.
۴/ ترکیب عشق و عرفان
یکی از مهم ترین ویژگی های اشعار حافظ، ترکیب عشق و عرفان است. در بیشتر اشعار حافظ، عشق زمینی و عشق الهی در هم آمیخته اند. حافظ در اشعار خود به زیبایی عشق به معشوق را با جستجوی حقیقت و ارتباط با خداوند پیوند می دهد. او عشق به انسان ها را به عنوان دروازه ای برای درک عشق الهی و حقیقت نهایی می بیند.
جمع بندی
خواجه شمس الدین محمد، ملقب به حافظ در روزگار آشوب و خفقان مغول زیسته و از معاصران سعدی بوده است؛ حافظ زندگانی پر فراز و نشیبی داشته که بر اثر آن تعداد زیادی از اشعارش از بین رفته است، همین تعداد کمی که از اشعار حافظ تحت عنوان دیوان حافظ، در دست ماست را مدیون دوست گرمابه و گلستان خواجه حافظ هستیم، محمد گل اندام اولین کسی بود که اشعار حافظ را جمع آوری کرده و دوست و آشنای نزدیک وی بوده است. امروزه دیوان حافظ به عضو جدایی ناپذیر در لحظات شادی و غم دوست داران وی تبدیل شده است و گرفتن فال حافظ در مناسبت های مختلف، برا این مسئله گواه است.
