کاربرد وزن شعر فارسی و انواع آن

وزن شعر فارسی، دغدغه تمام کسانی است که با شعر و شاعری سر و کار دارند. آهنگین و متفاوت بودن اوزان عروضی، امتیازی است که به شاعران فارسی زبان این امکان را داده که در قلمرو خیال و معنی تا هرجا که دوست دارند و می توانند پیش بروند.

به بیان ساده تر وزن به تناسب تعداد و کشیدگی هجا گفته می شود. اگر تعداد و نوع هجای کلمات با یکدیگر یکسان باشد، می توانیم بگوییم آن واژگان هم وزن یکدیگرند، به طور کلی به آهنگین بودن کلام به گونه ای زیبایی بیافریند و تاثیر گذار نیز باشد، وزن می گوییم. برای آشنایی بیشتر با وزن شعر فارسی در ادامه همراه ما باشید.

وزن شعر چیست؟ 

تا به حال مفتون زیبایی موسیقی بی کلام طبیعت شده اید؟

نغمه بلبلان را به گوش جان شنیده اید یا اصلا نه چرا راه دور برویم؟ همین کبوترهای پربسته غمگین که در چهره سیمانی شهر آب و دانه بر می چینند، زمانی که پر می گشایند و شادمان می شوند و نغمه و آواز سر می گیرند، به تناسب آواهایشان توجه کرده اید؟

همین زیبایی بی واژه موسیقایی را وزن می نامیم. همان آهنگی که وقتی دیوان حافظ را باز می کنی، شیدایی را در وجود شما بر می انگیزاند، همان وزن شعر فارسی است که آن را وزن عروضی می نامیم. یک بیت شعر فارسی برای درک بهتر وزن عروضی و بار موسیقایی متن می آوریم:

شب عاشقان بیدل چه شبی دراز باشد.

تو بیا کز اول شب، در صبح باز باشد…

به بیان کلی به آهنگین بودن کلام، تناسب هجاها از نظر تعداد و نوع کشیدگی و کوتاه بودن که نوع زیبایی از کلام یعنی شعر را می آفریند، وزن می گوییم.

وزن علاوه بر جنبه شنیداری در انتقال معنای کلمات نیز نقش دارد و چه بسا که با بر هم خوردن وزن شعری معنای شعر نیز دستخوش تغییر می شود.

تشخیص وزن سماعی در شعر فارسی   

اولین گام در تشخیص وزن شعر فارسی، درست خواندن و گوش جان سپردن به اشعار است.

اگر به طور متداوم  اشعار شاعران گذشته زبان فارسی و  بهترین شاعران معاصر را با دقت و درست بخوانیم، کم کم و به تدریج وزن سماعی آن اشعار را در می یابیم و می آموزیم.

وزن سماعی همان آهنگی است که از دریچه گوش متوجه آن شده و به مرور آن را می آموزیم و اگر شعری بخوانیم، گوش کنیم یا بسراییم که وزن متناسب و درستی نداشته باشد، در اثر

تکرار و تمرین یا به عبارتی زیاد شعر خواندن و شعر شنیدن، می توانیم آن را دریابیم.

انواع هجا

هجا همان کوچک ترین واحد گفتار است که در دبستان تحت عنوان بخش، آموختیم تناسب هجا از نظر طول و تعداد همان شرط اصلی ایجاد وزن صحیح در شعر فارسی است.

هجا کوتاه

هجای کوتاه شامل یک حرف صامت و یک مصوت کوتاه است، صامت ها شامل تمام حروف الفبای فارسی می شود. یک نمونه از هجای کوتاه می آوریم:

کَ و دِ : درواقع هجای کوتاه یک بخش از یک واژه معنا دار است که خود به تنهایی معنایی ندارد. هجای کوتاه در تعیین وزن شعری با U نمایش داده می شود.

هجا بلند

هجای بلند متشکل از دو هجای کوتاه است و دو حالت دارد:

• صامت + مصوت بلند مانند: با.

• صامت + مصوت کوتاه + صامت مانند: سَر.

علامت هجای بلند — است.

هجا کشیده

هجای کشیده سه حالت دارد:

• صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت  مثل: رفت
• صامت + مصوت بلند + صامت مثل: باغ
• صامت + مصوت بلند + صامت + صامت مثل: کاشت

علامت هجای کشیده U– است.

تقطیع هجایی و انواع وزن شعر فارسی

علاوه بر وزن سماعی وزن عروضی اشعار که قواعدی نیز دارد برای ما در تعیین وزن شعر فارسی

اهمیت فروانی دارد. تقطیع هجایی راهی است که به ما نشان می دهد شعر دارای کدام وزن عروضی است.

طریقه تقطیع هجایی بدین گونه است که هجا های واژگان دو مصرع را در مقابل یکدیگر قرار داده و علامت هر کدام را جدا گانه زیرش می نویسیم. هر کلمه آن گونه که شنیده می شود

نوشته می شود نه  آن گونه که شکل نوشتاری آن است.

به طور مثال

دل می رَ  وَد ِز دَس تَم صا حِب دِ لان خُ دا را  

U– — U — U — — — — U — U — —

درَ  دا کِ  را ز پِن هان خا هَد شُد آش کا را

— — U — U — — — –U –U –U — —

انواع وزن شعر فارسی

وزن شعر فارسی، تنوع فراوانی دارد. از پیش تعیین شده و بسیار زیاد است به چند نمونه از اوزان پر کار برد شعر فارسی، اشاره می کنیم.

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن

که زندگانی بی عشق زندگانی نیست. (رهی معیری)

مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن

با عاشقان نشین و همی عاشقان گزین (رودکی)

مفاعیلن مفاعیلن فعولن

که صد دشمن نمی ارزد به یک دوست

فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

هر کسی از ظن خود شد یار من

از درون من نجست اسرار من.

وزن شاهنامه فردوسی فعولن، فعولن، فعولن فعل و بحر متقارب است که متناسب با روایت داستان های طولانی است.

جمع بندی

در این مقاله، به انواع وزن شعر فارسی پرداختیم و دانستیم که وزن همان تناسب و آهنگ کلام است که شعر را به وجود آورده و بر لطف و زیبایی کلام می افزاید، در میان اوزان پرکاربرد شعر فارسی وزن مثنوی معنوی و شاهنامه فردوسی جز اوزان پرکاربرد است که اولی در بحر متقارب و دومی در بحر رمل است . باشد که  مطاالب این مقاله برای شما مفید بوده  باشد.